گروتسک (Grotesque) چیست؟

نوعی از طنز در ادبیات و هنر که بسیار شبیه به طنز سیاه است ولی با آن تفاوتهایی دارد. متن یا تصاویر عجیب و غریب و طنزآمیز. جلوه دادن بسیار سیاه یک ضعف است. در لغت هر چیز تحریف شده، زشت، غیرعادی، خیالی یا باورنکردنی را «گروتسک» یا صُوَر عَجایب یا عجیب و غریب می‌گویند.^[۱] به عنوان مثال، بر اساس محتوا و نوع طنز، یک کاریکاتور با محتوای گروتسکی، بین کایکاتورهایی با طنز محض و خنده‌دار (Gag Cartoon) و کاریکاتورهایی با طنز سیاه قرار می‌گیرد. محتوای یک طنز محض (Gag) صرفا برای خنداندن مخاطب ساخته می‌شود ولی محتوای یک طنز سیاه معمولا موجب خنده، دست‌کم در وجه معمول و فرخ‌بخش خنده نمی‌شود و اعلب وحشت، و تلخ‌کامی و اندوه را برمی‌انگیزاند. گروتسک اما مخاطب را در میان این دو نوع از حالات معلق می‌گذارد. تردید بین خندیدن یا وحشت کردن. بلاتکلیف میان مضحک بودن و سیاه بودن محتوا. مشخص‌ترین این ویژگیها را در داستان کوتاه «دوست ما آقای کولبی» نوشته «دونالد بارتلمی» (Donald Barthelme) دیده میشود. (ترجمه آن در ایران با نام «بعضی از ما دوست‌مان کلبی را تهدید می‌کردیم» منتشر شده است).

این داستان ماجرای عدّه‌ای دوست است که دور هم جمع شده‌اند و تصمیم گرفته‌اند در فضایی بسیار دوستانه و رفتاری دلسوزانه دوست‌شان (کلبی) را دار بزنند! داستان شرحِ گفت‌وگو و برنامه‌ریزی‌های این عدّه است درباره‌ی چه‌گونگی اجرای مراسم اعدام. «اگرچه دار زدن کلبی تقریباً به طور قطع خلاف قانون است امّا ما یک حق کاملاً اخلاقی برای این کار داریم چون او دوست ما است، از جهات گوناگون و مهّمی به ما تعلّق دارد، و تازه شورش را هم درآورده.»

از سری هنرهای تجسمی با درون‌مایه گروتسک و طنز سیاه می‌توان به کاریکاتورهای رولان توپور اشاره کرد که کتابی از او با نام مستاجر (tenant) در ایران منتشر شده‌است.

گروتسک یا عجایب‌پردازی، در اصل به شیوه آرایش دیوار و سقف سردابه (گرُتو)های پیدا شده در ویرانه‌های رم باستان گفته می‌شد. در این تزئینات، شکل‌های خیالی آدمیان، جانوران، گل‌ها و گیاهان در طرحی متقارن به‌هم بافته شده‌اند. این اصطلاح در سده شانزدهم میلادی رواج پیدا کرد و در مورد شکل‌های کژنما و اغراق‌آمیز، ترس‌ناک یا مضحک-به خصوص در مجسمه‌سازی- به‌کار برده‌شد. محمد سیاه‌قلم از معدود نگارگران ایران قدیم است که طرح‌هایی در این شیوه دارد.